شهرستان خرم آباد، مرکز لرستان باستانی در دره ای باصفا و بر ساحل رودخانه خرم آباد قرار دارد که همه جاذبه های تاریخی و طبیعی را که هر بیننده ای به دنبال آن است در خود جای داده و بسیارى از پژوهشگران برآنند که این شهر جایگاه نخستین شهر مهم ایلامی خایدالو (هیدالو) است.
شهر قدیمی شاپورخواست (سابرخواست) در دوره ساسانی و قرون نخستین هجری دارای مسجد جامع و بازارها و ساختمانهای بسیاری بوده و بافاصله کمی در ساحل چپ رودخانه جای داده شده بوده است.
هنوز بقایایی از دیوارهای بزرگ و پهن که از سنگ و ملاط به سبک دوره ساسانی است از محاذی شهر کنونی تا روستای تیر بازار دیده می شود.
چنین به نظر می رسد که در اواخر قرن ششم هجری شجاع الدین خورشید موسس خاندان اتابکان لر کوچک شهر کنونی خرم آباد را اساس قرار داده و توسعه بخشیده است و احتمالا در حمله مغول این شهر ویران شده است.
خرم آباد، سرزمین تاریخ و طبیعت
در مجموع شهری که امروزه از آن به نام خرم‌آباد نام برده می شود از نخستین سکونت گاه های مردم ایران به شمار می‌رود. آبشارهای زیبا، سرابها، دریاچه کیو، پارکهای جنگلی، آبسرده، بیدهل، گلستان، رباط، زاغه، آبشار بیشه و … از جمله جاذبه های و منظر طبیعی این شهرستان محسوب می شود.
رودخانه های کشکان و رودخانه خرم آباد از این شهر عبور می کند و ارتفاعات مخمل کوه، یافته، سفید کوه، هشتاد پهلو، کوکلا، تاف و … از مهم ترین کوههای آن به شمار می رود.
اهمیت این شهرستان علاوه بر موقعیت استراتژیک آن به عنوان پل ارتباطی شمال به جنوب به آثار تاریخی و ما قبل تاریخ موجود در این شهرستان بازمی گردد.
غارهای پیش از تاریخ کنجی، یافنه، پاسنگر، گر ارجنه، قمری، پل شاپوری، قلعه فلک الافلاک، آسیاب گبری، گرداب سنگی، مناره آجری، مقبره بابا طاهر، سنگ نوشته، پل صفوی، حمام گپ و … از جمله آثار تاریخی موجود در این شهرستان است.
قلعه فلک الافلاک، شاهکار معماری دنیا
قلعه فلک الافلاک بر بلندای تپه ای باستانی و طبیعی در مرکز شهر خرم آباد واقع شده است و دارای هشت برج و دو حیاط مستطیل شکل بوده است.
ارتفاع بلندترین دیوار این قلعه سترگ و باشکوه تا سطح تپه پنج متر و ۲۲ سانتی متر و مساحت کلی آن پنج هزار و سیصد متر مربع و پلان بنای این قلعه تاریخی به صورت هشت ضلعی نامنظم است.
ورودی قلعه فلک الافلاک در جبهه شمالی و در برج جنوب غربی به عرض ۱۰ متر و ۲۰ سانتی متر و ارتفاع سه متر ساخته شده و در ساخت این بنا از مصالحی چون خشت، آجر (قرمز و بزرگ)، سنگ و ملات استفاده شده است.
از جمله نکات قابل تامل در این بنای بی نظیر وجود چاه قلعه به عمق ۴۲ متر در حیاط اول و گریزگاه اضطراری در حیاط دوم است.
زیبایی و معماری شگفت انگیز قلعه فلک الافلاک موجب شده که این قلعه تاریخی و باستانی لرستان از سوی بسیاری از کارشناسان به عنوان یکی از شاهکارهای مهندسی و معماری دنیا لقب گیرد.
از زمان برپایی بنادر عهد ساسانی تا دوره های متاخر الحاقاتی به آن اضافه شده است (به خصوص در دوره صفوی و قاجار) و این اثر همان دژمعروف شاپورخواست است که در تاریخ ذکر شده است.
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد و از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم آباد این قلعه نیز بنام خرم آباد معروف شد و احتمالا نام فلک الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده است.
از بدو شکل گیری، این بنای عظیم و دیدنی تا به حال کاربریهای سیاسی، نظامی، خزانه سلطنتی، مقر حکومتی، پادگان نظامی و زندان سیاسی داشته است و اکنون نیز به عنوان موزه باستانشناسی، مردم شناسی و آزمایشگاه مرمت اشیا و چایخانه سنتی از آن استفاده می شود.
این بنای کم نظیر مربوط به دوره ساسانی است و به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سنگ نوشته، نمادی از فرهنگ و تمدن قوم لر
در مرکز شهر خرم آباد ضلع شرقی خیابان شریعتی ودر مسیر قدیمی شهر تاریخی “شاپور خواست” به خوزستان سنگ نوشته ای به شکل مکعب که بصورت یکپارچه متصل به صخره ای طبیعی بوده است، قراردارد.
ارتفاع متون کتبیه دار با احتساب دوپله در چهار ضلع سنگ نوشته ۳۴۴ سانتیمتر است.
این کتیبه به خط کوفی و زبان فارسی دور تا دور ستون سنگی تحریر شده است که در گذشته به “برد نوشته” معروف بوده است.
کتیبه با بسم الله شروع شده و موضوع آن مربوط به حکم امیر اسفهسالار کبیر ظهیرالدین و الدوله معین الاسلام طغرل لتکین ابوسعید برسق در خصوص بخشش علفچر در چراگاه های شاپور خواست و ممنوعیت برخی سنتهایی ناپسند در عهد سلطنت ملکشاه سلجوقی به تاریخ ۵۱۳ هجری قمری است.
این یادمان فرهنگی مربوط به دوره سلجوقی بوده و به شماره ۳۹۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حمام تاریخی “گپ”، نمونه ای از معماری دوران صفوی
حمام “گپ” در مرکز شهر خرم آباد و در کنار میدان گپ واقع شده و منسوب به حسین خان ساکی است.
احتمال می رود این بنا با بنای پل گپ خرم آباد هم دوره باشد که در دوره شاه سلطان حسین صفوی بنا شده است. مساحت آن قریب به ۷۹۰ متر مربع می باشد و به نظر می رسد در ادوار بعدی نیز در آن تغییراتی لحاظ شده است.
تزئینات ساده گچبری در رسمی بندیهای زیر گنبد آن وجود دارد و هیچ شواهدی دال بر وجود نقاشی و آهک بری در آن وجود ندارد.
در گذشته آب رسانی بنا از چاهی موسوم به گور یا گاورو که در قسمت تون قرار دارد؛ تامین می شده و فاضلاب آن از طریق تنبوشه های در زیر خیابان فردوسی به رودخانه می ریخته است.
در قسمت بینه دو ستون سنگی و در گرم خانه نیز چهار ستون سنگی وجود دارد، قوسهای اجرا شده در بنا همگی از نوع شبدری کند می باشد.
این بنا مربوط به دوره صفویه بوده و به شماره ۲۳۵۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
غار یافته خرم آباد، مکانی ارزشمند در باستان شناسی پارینه سنگی
غار یافته خرم آباد، مکانی ارزشمند در باستان شناسی پارینه سنگی جهان محسوب می شود. این غار برای اولین باردر سال ۱۹۶۵ میلادی توسط “فرانک هول” باستان شناس آمریکایی مورد کاوش قرار گرفت.
در سال ۸۴ نیز دومین دوره کاوش این غار توسط هیئت مشترک ایران و بلژیک آغاز شد.سرپرست ایرانی هیئت کاوش در اظهار نظری پیش از این عنوان کرده بود: غار یافته به دلیل دارا بودن بیش از دو متر رسوبات باستان شناختی اواخر عصر یخ شامل بقایای فرهنگی دوره پارینه سنگی جدید دارای اهمیت فراوانی در مطالعه فرهنگ اوایل این دوره در خاور نزدیک و اروپا است.
وی با اشاره به اینکه بقایای فرهنگی باقیمانده از انسانهای مدرن با عنوان فرهنگ اوریناسی شناخته می شود، اظهارداشت: این فرهنگ مربوط به انسانهایی است که ابزارهای کارآمدی که اغلب بر روی تیغه ساخته می شده، برای شکار و سایر منظورها استفاده می کردند.
سرپرست بلژیکی گروه کاوش غار یافته نیز پیش از این عنوان کرده بود: در مطالعات انجام شده شباهتهای فراوانی میان مصنوعات سنگی و فرهنگ اوریناسی اروپا وجود دارد.
مارسل اوت افزود: تا پیش از این کاوش ها، برخی از متخصصان فرهنگ اوریناسی، پارینه سنگی جدید را مختص اروپا و حاشیه شرقی مدیترانه می دانستند.
لرستان به دلیل دارا بودن شرایط مساعد آب و هوایی، محیط مناسبی برای استقرار بشر در زمان های پیش از تاریخ بوده است و این اهمیت باعث شده در سال ۱۹۶۵ میلادی دره خرم آباد به عنوان مرکز مطالعات پیش از تاریخی دانشگاه پل آمریکا به سرپرستی دکتر فرانک هول و کنت فلانری قرار گیرد.
آبشار نوژیان، محل جمع آوری گیاهان منحصر بفرد دارویی
آبشار نوژیان نیز در ۵۱ کیلو متری جنوب شرقی خرم آباد (بخش پاپی ) واقع شده است و دارای ارتفاع ۹۵ متر و عرض تاج پنج متر می باشد.
این آبشار یکی از زیباییهای طبیعت لرستان است که هر ساله، بسیاری از گردشگران و مسافران را به سوی خود جلب می کند.
گردشگاه جنگلی نوژیان بالای کوه تاف قرار دارد؛ در کوه تاف انواع گیاهان دارویی می رویند که طبیعت بکر این منطقه و همچنین وجود آبشار زیبای نوژیان آن را به محلی زیبا و دیدنی بدل کرده است.
در طول سال و به ویژه فصل پرآبی آبشار نوژیان بسیاری از مردم برای تماشای این آبشار زیبا و همچنین برای جمع آوری گیاهان دارویی به این ناحیه می روند و اوقات فراغت خود را در آنجا سپری می کنند.
راه ارتباطی آبشار زیبای نوژیان از طریق خرم آباد به گردنه نوژیان است؛ جاده دسترسی به این آبشار جاده آسفالته بوده و همچنین می توان از طریق راه آهن و با کمی پیاده روی به دیدار این آبشار زیبا رفت.
امام زاده زید بن علی، زیارتگاهی در مرکز لرستان
امام زاده زید بن علی مربوط به سال ۴۰۴ هـ .ق و بنابر کتیبه ای به خط کوفی بنای اولیه آن به فرمان بدربن حسنویه ساخته شده است.
مقبره دارای دو گلدسته مدور آجری در دو طرف می باشد که با کاشیهای زیبایی که کلماتی مقدس بر آن نوشته شده مزین گردیده است.
بنای کنونی مقبره در سال ۱۳۰۷ هـ .ق ساخته شده است. درب اصلی حرم از چوبی مخصوص و به شکل زیبائی ساخته شده و آیات و کلمات مقدس با خط نسخ و به طور برجسته برآن نقش گردیده است.
بنابر متون کتیبه های موجود مقبره متعلق به زیدبن علی بن حسین بن علی بن طالب (ع) است.
مناره آجری، شکوه تاریخی شهر قدیمی شاپورخواست
مناره آجری به عنوان یک یادمان ارزشمند، بنایی است استوانه ای شکل در قسمت جنوبی شهر خرم آباد که به عنوان میل راهنما و جهت هدایت کاروان ها در کنار شهر قدیم شاپور خواست احداث شده است.
بقایای معماری سنگ و گچ با دیوارهای ضخیم در مجاورت مناره بیانگر وجود تاسیساتی نظیر کاروانسرا و مسجد و …. گرداگرد بنا در گذشته می باشد.
با توجه به سبک معماری بنا، احتمالاً تاریخ ساخت آن به دوره فرمانروایی دیلمیان برمی گردد.
بلندای این بنای تاریخی بر اثر عوامل طبیعی کاهش یافته و اکنون با احتساب پایه سنگی، ارتفاع آن به ۳۰ متر می رسد.
قطر بنا در پایین ترین قسمت به ۴٫۵ متر کاهش می یابد. فضای داخلی آن از ۹۹ پله تشکیل شده و ورودی مناره در جبهه غربی روی سطح پایه قرار گرفته است.
این بنا ارزشمند مربوط به دوره آل بویه (دیلمیان )می باشد و به شماره ۳۷۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دریاچه کیو، نگین فیروزه ای رنگ شهر خرم آباد
“کیو”، در گویش لری مردمان خرم آباد به معنی کبود رنگ و آبی است و وجه تسمیه آن آب زلال و عمیق این دریاچه است که به رنگ آبی و نیلی دیده می شود.
این دریاچه با نمای دیدنی و زیبای خود به شهر خرم آباد جلوه خاصی داده و در کنار جاذبه های تاریخی فراوان در این شهر و چشمه های پر آب دره خرم آباد، این شهرستان را در ردیف یکی از شهرهای زیبای توریستی قرار داده است.
آب این دریاچه از چشمه ای که در زیر آن قرار دارد تامین می شود. مساحت دریاچه کیو هفت هکتار و عمق آن بین سه تا هفت متر است.
این دریاچه از ارزشهای توریستی درون شهری برخوردار و دارای شهر بازی و امکانات تفریحی متنوعی است. این دریاچه علاوه بر زیباییهای چشمگیر، زیستگاهی مناسب برای جانوران آبزی و پرندگان بومی و مهاجر نیز است.