? کریمخان زند شاه بزرگی نبود، دربار او شکوه و جلالی نداشت و موفق به فتوحات بزرگی نگردید اما باید پذیرفت که او به نحوی بسیار عالی و خردمندانه حکومت میکرد….
(سرجان ملکم)

? حکومت این شخص را میتوان پدیده ای استثنایی در تاریخ ایران برشمرد، برای او خوشبختی مردم بالاتر از هرچیزی بود، برای نوع دوستی و رفتار نرمی که وکیل داشت باید او را ستود….
(ادوارد اسکارت وارینگ)

? گمان نمی کنم از آغاز جهان که اینهمه شهریاران آمده اند، هیچیک را چنین خوی نیک بوده باشد….
(جلال الدین میرزای قاجار، مولف نامه خسروان)

? …..کدخدای جهان بود، نه دارایِ کیهان دیوان…
(عبدالرزاق بیگ دنبلی)

? پس از پطر کبیر و نادرشاه افشار، هیچیک از سلاطین به حَسَب برز و بالا و یال و کوپال و ضخامت جثه و عظمت پیکر با وی برابر نبودند…
(رضا قلی خان هدایت)

? اگر بتوان در ایران به شاهى لقب کبیر داد، حتماً کریمخان است!! بطوریکه کارها و خدمات او امروزه هم (دهسال پس از مرگش در ۱۲۰۲ ه ق) شاهد این مدعاست…
(ویلیام فرانکلین، سیاح انگلیسی)

?….در عرض ۲۵ سالی که در خدمت وکیل بودیم، بسیار فروتن بود و از او مطلقاً تعریف شجاعت و آنکه در فلان معرکه چنان کردم و شمشیر چه، و اسب چه، و جنگ چه و…. ، با وصف آنکه پهلوانى تمام بود و شجاعت کامل داشت و بارها دیده بودیم، به خدا قسم که نشنیدم…
(میرزا محمد، کلانتر فارس)

( دیباچه کتابِ کریمخان زند – نوشته پناهی سمنانی – چاپ ۱۳۷۴)
************************************************

پاسخ به این پرسش که چرا پس از گذشت ۲۴۴ سال از مرگ کریمخان زند، هنوز برای ما ایرانیان چهره ای محبوب و دوست داشتنی است چندان دشوار نیست! چرا که از چشم انداز سیاسی، وجود این مرد ساده دل و پاک نهاد ؛ اما هوشیار و خردمند به مثابه مرهمی بود بر زخم های عمیقی که بر پیکر مردم ایران نشانده شده بود.

با بروز تراژدی ویرانگر و غم انگیز ؛ اما گریزناپذیر سقوط صفویه و پیامدهای هولناک آن و سپس برآمدن و استیلای نادر، قهرمان ملی و سپس فاجعه سقوط دهشت بار او و جدال بازماندگان نادان و ناتوان خاندان افشار، هرج و مرج و آشوب فرساینده ای که تا استقرار وکیل الرعایا ایران را دربر گرفته بود، در حقیقت تنها با شیوه حکومت داری یگانه کریمخان بود که میتوانست مرهمی بر زخم های این سرزمین بلاکشیده باشد. وجود کریمخان نمونه ای نادر در تاریخ ایران است و از اینروست که این شخصیت مردم دوست جای بسیاری را در داستان ها و لطیفه ها و افسانه های مردم باز کرده است.
خلاصه کلام اینکه عنوانِ وکیل الرعایای او بسیار بامعناست و الگوی رفتاری کریمخان میتوانست برای کاربدستان و حکومت گران آینده عبرت آموز باشد اما دریغ و صد دریغ که کریمخان، دیگر در تاریخ ایران تکرار نشد…..