قلعه الموت – حسن صباح – مرگ او

از خلال منابع تاریخی بر می آید که دژ الموت در سده دوم هجری قمری بنا شده و در زمان حسن صباح قلعه ای مستحکم و آباد بوده است. قلعه الموت پس از علویان مازندران (داعی کبیر) که بنا کننده آن بودند به تصرف مردآویج و آل زیار و پس از آن آل بویه درآمد و پس از آل بویه، سلجوقیان آن را تصرف کردند.
در زمان رسیدن حسن صباح به الموت، قلعه در دست {علوی مهدی} بود که از طرف سلطان ملکشاه سمت امارت قلعه را داشت. حسین قائنی که از داعیان زیرکِ حسن صباح مامور نفوذ به قلعه الموت شد. وی با علوی مهدی رییس سربازان سلجوقی طرح دوستی ریخت وبا ترفند حسن صباح، آنجا را به مرکز مذهب اسماعیلی تبدیل کردند.

پیروان حسن صباح یک تصادف محض را در تاریخ به حساب کرامات او گذاشتند و آن این است که واژه الموت {اله-اموت} ال، ه، الف، م، و، ت، به حساب ابجد با سال ورود حسن صباح به دژ یعنی ۴۸۳ ق برابر است.
در مورد نام قلعه، ظن غالب بر این است که الموت بمعنای عقاب میباشد.

حسن صباح پس از تصرف قلعه الموت قبل از انجام هر کاری، استحکامات قلعه را تعمیر و بازسازی کرد و به تدارک امکانات زندگی در آنجا پرداخت. او برای حل مشکل آب که مساله ای حیاتی در مقابله با محاصره بود دستور داد از کوه مجاور (اندجرود) جوی آبی بکشند و آب را به الموت بیاورند. همچنین به فرمان او آب انبارهای بسیار بزرگ که آثار آن هنوز هم باقی مانده است در دل سنگ کندند و آب را ذخیره کردند. کندن چنین چاه آبی در دل صخره نیز از عجایب آنروزگار است.
پس از استحکام دژ ، اسلحه و آذوقه فراوان به قلعه بردند و برای مقابله با حمله و محاصره سپاه سلجوقی که دیر یا زود انجام می گرفت آماده شدند. چرا که در آن روزها فقط هفتاد تن در دژ اقامت داشتند.

وقتی حکومت سلجوقی به محل اقامت حسن صباح پی برد دستور نابودی او را صادر کرد ولی قدرت حسن صباح را دست کم گرفت و به قوای محلی دستور داد به قلعه حمله کنند و حسن و پیروانش را نابود سازند. امیر یورنتاش که الموت و رودبار را به عنوان اقطاع از ملکشاه گرفته بود به الموت حمله کرد! حمله یورنتاش اولین حمله از سری حملات پایان ناپذیر سلاطین سلجوقی به الموت و سایر قلاع اسماعیلی بود که به دلیل مقاومت سرسختانه اسماعیلیان با شکست مواجه شد. یورنتاش پی در پی به دژالموت تاخت و چون از تصرف آن مایوس شد به مردم عادی و کشاورزان اطراف قلعه حمله کرد و به غارت و کشتار آنان پرداخت.
ساکنان قلعه الموت مردانه با محاصره کنندگان می جنگیدند ولی اندک اندک به دلیل کاهش میزان خواربار و آذوقه کار بر ایشان سخت شد و هر فرد تنها آن قدر غذا می خورد که توان ایستادن بر باروی دژ را داشته باشد. حسن صباح برای تقویت روحیه اسماعیلیان ساکن دژ به آنان گفت: از خدمت امام مستنصر با الله، خبر رسید که رفیقان از این موضع انتقال نکنند که اقبال در این مقام به ایشان روی خواهد آورد.
به دلیل این که یورنتاش (اقطاع دار الموت و رودبار) در سرکوب کردن حسن صباح و یارانش کاری از پیش نبرده بود در اوایل سال ۴۸۵ ق ارسلان تاش از فرماندهان بزرگ سپاه سلجوقی با لشکری بی رحم مامور دفع اسماعیلیان و تسخیر دژ الموت شد. ارسلان تاش قلعه را کاملا در محاصره گرفت و کار را بر دژنشینان سخت تر کرد، تا حسن صباح در یکی از شبهای سختِ محاصره، پیکی نزدِ دهدار بوعلی فرستاد و درخواست نیروی کمکی کرد. دهدار بوعلی از داعیان فعال اسماعیلی بود وعده زیادی را در قزوین، طالقان و کوهپایه ری دعوت کرده و به مذهب اسماعیلی در آورده بود! اوبا سیصد نفر از افراد زبده و با سلاح و آذوقه کافی برای یاری حسن صباح حرکت کرد . آنها در تاریکی شب خود را به پای الموت رساندند و به کمک ساکنان قلعه و همراهی مردم محل که از ظلم و تعدی سپاه سلجوقی به تنگ آمده بودند به لشکریان ارسلان تاش شبیخون زدند و جمعی را کشتند و مابقی را منهزم کردند. اسماعیلیان غنایم فراوان از اسلحه گرفته تا اطعمه و اشربه، غلات و حتی لباس به دست آوردند و آنها را به قلعه الموت انتقال دادند. این اولین پیروزی ساکنان دژ الموت بر سپاه سلجوقی و آغاز راهی سخت و طولانی بود.

پس از این پیروزی،حسن صباح با یک برنامه ریزی دقیق و حساب شده تمام قلعه های حوزه رودبارِ الموت را تصرف کرد و حسین قائنی را که از داعیان ورزیده و سیاستمدار بود به قهستان در جنوب خراسان فرستاد. قائنی توانست کنترل مجموعهای از قلاع قهستان را بر اساس همان الگوی حسن صباح در تصرف دژ الموت، به دست بگیرد و این منطقه را به یکی از نقاط مهم دعوت اسماعیلیه در دل خراسان بزرگ که مراکز مهم حکومت سلجوقیان بود تبدیل کند.

*****************************************

اولین ترور:

شرف الدین از داعیان (مبلغان مذهبی) دانشمندِ اسماعیلی بود که هیچ فقیهی را یارایِ مناظره و جدل با او نبود، لذا بدستور خواجه نظام الملک در نیشابور کشته شد و حسن صباح نیز در عوض آن دستور به قتل نظام الملک داد.
در این زمان، ملکشاه سلجوقی به قصد ملاقات با المقتدی با الله، خلیفه عباسی، عازم بغداد بود و در این سفر، خواجه نظام الملک را که دیگر مقامی نداشت، همراه خود برد. بو طاهر ارانی یکی از اولین فدائیان الموت که مامور کشتن خواجه نظام الملک شده بود، در لباس درویشی دوره گرد اردوی سلطان را سایه به سایه تعقیب می کرد و منتظر فرصت مناسبی بود. اردوی ملکشاه در راه خود به سمت بغداد، وارد شهر صحنه در نزدیکی شهر کرمانشاه شد. ملکشاه و خواجه نظام الملک برای شکار از اردو خارج شدند و بو طاهر ارانی ( منسوب به جمهوری آذربایجان کنونی) نیز در گوشه ای از اردوگاه در انتظار بازگشت شکار خود نشست.
بلافاصله پس از بازگشت سلطان و خواجه نظام الملک، بوطاهر ارانی به بهانه دادن عرض حال و شکوائیه، از صف محافظان و فرزندان خواجه نظام الملک عبور کرد و در یک حرکت غافلگیرانه کارد خود را کشید و به طرفه العینی، چندین ضربه کاری بر خواجه وارد کرد.
اطرافیان خواجه نظام الملک بوطاهر را در دم به قتل رساندند و خواجه نظام الملک نیز یک روز پس از این حادثه در دوازدهم رمضان سال ۴۸۵ ق در گذشت. می گویند زمانی که خبر قتل خواجه نظام الملک در الموت به حسن صباح رسید، بسیار خوشحال شد و گفت:{قتل هذا الشیطان اول السعاده.}: یعنی قتل این شیطان آغاز سعادت است.

این ترور سیاسی سرآغاز حملات خونینی بود که اسماعیلیان نزاری به رهبری حسن صباح انجام دادند. در این جنگ ترسناک که در هر جا امکان وقوع داشت، سلاطین، امرا، سرکردگان و حتی آن دسه از فقیهان و عالمان دینی که به عقاید اسماعیلیان حمله و آنان را تکفیر می کردند و قتل و سرکوب آنها را واجب می شمردند، در معرض ضربات خنجر فدائیان اعزامی از الموت قرار گرفتند.
در طول دورانی که حسن صباح قلعه الموت اقامت داشت،چهل و هشت تن از وزراء امرای لشکری و روحانیون به ضربه کارد فدائیان از پای در آمدند.
البته تا لازم به ترور و قتل نمیشد، هیچگاه فداییان اسماعیلی اقدام به چنین کاری نمی کردند! به عنوان مثال حقیقت تاریخی برخورد اسماعیلیان با سلطان سنجر سلجوقی در زیر بیاید:

سلطان سنجر با توجه به بدنامی اسماعیلیان در جامعه آن زمان و مخالفت سرسختانه و خصمانه علمای اهل سنت و جماعت با آنان، در راه آشتی و صلح با اسماعیلیان به کندی و احتیاط قدم بر می داشت ولی حسن صباح با اجرای نقشه ای سلطان سنجر را تسلیم و حاضر به صلح کرد. شبی که سلطان خسته و مست از بزم شبانگاهی در خوابگاه اختصاصی خود خفته بود، حسن صباح به وسیله یکی از جاسوسان خود که خادم دربار سلجوقی بود، کاردی را در پیش تخت سنجر بر زمین کوبید. وقتی که سنجر از خواب بیدار شد و آن کارد را در خوابگاه اختصاصی خود یافت،ترس و وحشت سراپای وجودش را گرفت و به فکر فرو رفت. او نمی توانست این کار را به کسی نسبت دهد! به همین دلیل، این حادثه را مخفی کرد تا این که پیغامی بدین مضمون از جانب حسن صباح به سنجر رسید:
{اگر بد سلطان می خواستیم و نظر خیر نمی داشتیم، آن کارد را در شب به زمین درشت نشاندند، در سینه نرم او استوار می کردند.}
پس از این واقعه سنجر که از نفوذ اسماعیلیان در دربار خود به هراس افتاده بود، به این شرایط صلح با آنان را پذیرفت که اول اینکه قلعه تازه بنا نکنند؛ دوم این که سلاح و تجهیزات جنگی نخرند؛ سوم اینکه مردم را بر عقیدت خود دعوت نکنند.
سنجر حتی چهار هزار دینار از درآمد املاک خود را در قومس برای حسن صباح تعیین کرد که به صورت مستمری به الموت پرداخت می شد. اسماعیلیان نزاری همچنین اجازه یافتند تا در پای دژِ گرد کوه از کاروانهای عبوری مالیات راه بگیرند. به این ترتیب، برای اولین بار بین سلجوقیان و اسماعیلیان نزاری صلح برقرار شد.

حسن صباح بعد از فتح الموت هفتاد و دو دژ دیگر را نیز تصرف کرد و نیروی قوی ای برای مقابله با حکومت حاکم فراهم آورد. با تصرف دژهای فراوان مردم خراسان هم به اسماعیلیه و دین باطن روی آوردند و از پیروان سرسخت اسماعیلیه شدند . و سر انجام توانست علنا بر ضد ملکشاه سلجوقی و وزیرش خواجه نظام الملک طوسی که با اسماعیلیان شدیدا مخالف بودند به مبارزه برخیزد.
وی از این کار دو هدف داشت:
هدف اول و اصلی آزاد کردن ایران از زیر سلطه اعراب بود .
هدف دوم ترویج مذهب اسماعیلی در ایران…

****************************************

پایان راه حسن صباح :

حسن صباح شخصی زاهد بود و توان رهبری بی نظیری داشت. وی دو فرزند خود را به قتل رساند!! یکی را به اتهام شراب خواری و دیگری را به اتهام دست داشتن در قتل حسین قائنی. در هنگام محاصره ی مقر حکومتش هم فرزندان و هم همسر خویش را به دژی امن فرستاد و به رئیس آنجا گفت که امور زندگی شان را از نخ ریسی بگذارنند و تفاوتی با دیگر ساکنان قلعه ندارند.

او رهبر ایرانیان در مبارزه علیه حاکمیت عباسی و ترکان سلجوقی وابسته به آن بود. پس از مرگش کیابزرگ امید، که در راس شورای انتخابی حسن صباح قرار داشت، حاکمیت الموت را بر عهده گرفت.
دوران اقامت حسن صباح در الموت از زمان ورود تا مرگش در۵۱۸ ق، سی و پنج سال طول کشید. می گویند در طی این مدت فقط دو بار بر بام خانه خود رفت و باقی اوقات را به مطالعه و تدوین مبانی عقیدتی قیام خود و رسیگی به امور مختلف پیروانش صرف کرد.

توضیحا اینکه چون زندگی و حیاتِ اسماعیلیان که در قلعه ها بود و آنان که در شهرها بودند به اصطلاح تقیه می کردند، روش و منش و مسلک آنان همواره با افسانه ها آمیخته بوده است. از اینروست که فدائیان باطنی را یا خواجه تصور میکردند و یا منگ و طلسم شده! و حتی بنگی و چرسی!
آنچه که عیان است، پسند مذهب باطنیان از سوی دانشمندان و فرهیختگان آن عصر بود که با اعلام قیام قیامت از سوی علی حسن ذکرالسلام، آن جماعت فرهیخته همچون خواجه نصیر طوسی از اسماعیلیه روی برگرداندند.
در واقع ایرانیان، مذهب اسماعیلی را بهانه ای قرار دادند برای مبارزه با ترکمانان سلجوقی و اعراب مسلمان!!

پی نوشت:
عمده پیروان و بازماندگان اسماعیلیان هم اکنون در شمال افغانستان و هندوستان و شرق تاجیکستان (ایالت پامیر) بوده که امام آنها آقاخان چهارم است و چهل و نهمین امام اسماعیلیان نزاری. و در حقیقت قیام حسن صباح، اخرین قیام آزادی خواهی سازمان یافته ایرانیان تا به قدرت رسیدن شاه اسماعیل صفوی بود.